《Με παίρνεις μαζί σου;》

Ακολουθώντας αυτή την ευθεία παράκληση, απεικονίζεται σταδιακά ο κόσμος του Ζορμπά μπροστά από τον αφηγητή και τους αναγνώστες μας. Κυριαρχούμενος από πάθη και απομακρυσμένος από λογική, τούτος ο κόσμος αποτελεί το σπίτι των μποέμ ανθρώπων, γεμάτος από την αναπνοή της ελευθερίας και της ανεμελιάς. Ως εκ τούτου, αυτή η λογοτεχνική ευφυία του Καζαντζάκη, ο Αλέξης Ζορμπάς, προσελκύει όλο και περισσότερους θαυμαστές.

Τα χρόνια των βάσανων του δεν έχουν θολώσει τη φλόγα με την οποία ζει, τον ενθουσιασμό με τον οποίον ανταποκρίνεται σε ό,τι του προσφέρει η ζωή, είτε επιβλέπει εργάτες σε ορυχείο, είτε αντιμετωπίζει τρελούς καλόγερους σε μοναστήρι, είτε ξομπλιάζει τις ιστορίες των περασμένων περιπετειών του ή κάνει έρωτα.

Η στάση του απέναντι στη ζωή κάνει τους υπόλοιπους να ζηλεύουν και να συλλογιούνται. Κοιτάξτε τι λέει με φιλοδοξία：《Εγώ όσο γερνώ κι αγριεύω. Δεν το βάζω κάτω, θέλω να φάω τον κόσμο. 》

l  Οι δύο κύριες φιγούρες

Την μέρα που συναντιούνται οι δύο πρωταγωνιστές, βρέχει, φυσάει και μέσα από την γκρίζα απόχρωση αποκαλύπτεται ξαφνικά αυτή η φλόγα στα μάτια του Ζορμπά, που φωτίζει και εντυπωσιάζει βαθιά τον αφηγητή. Προκαλεί την περιέργειά του για τον γέρο αυτό και προετοιμάζει το έδαφος για την ακόλουθη συνομιλία τους.

Ο άνθρωπος μερικές φορές προσεγγίζει τους άλλους που διαθέτουν διαφορετικό χαρακτήρα από τον δικό του. Η θεωρία αυτή ενεργοποιείται στην περίπτωση της συνάντησής τους.

Ο ένας είναι διανοούμενος, πολυταξιδεμένος και στοχαστικός, καταδεκτικός και ευγενικός απέναντι στον άγνωστο λαϊκό τύπο. Ταυτόχρονα είναι πολύ συνετός και πάντα εξετάζει όλες τις λεπτομέρειες πριν δράσει.

Ο άλλος είναι ένας γερο-εργάτης, θρασύς, επιθετικός, απαλλαγμένος από τις συμβάσεις της λογικής και έχει διάθεση για αστεία και αυτοσαρκαστικά σχόλια (μακρύς μακρύς καλόγερος…) . Του αρέσουν όλες οι απολαύσεις, το αλκοόλ, το κάπνισμα, η γυναίκα κτλ.

Οι δύο σαφείς τύποι στέκονται σε δύο αντίθετες πλευρές και αντιπροσωπεύουν διαφορετικό ήθος και ιδεολογία. Ορθολογιστής και φιλήδονος. Περιορισμένος και απεριόριστος.

Εν τω μεταξύ, κλίνω στην πλευρά του αφηγητή που τις περισσότερες ώρες ψάχνει τις απαντήσεις της ζωής στα βιβλία. Ο Ζορμπάς μας ενθαρρύνει να βγαίνουμε έξω από τα καθιερωμένα και τα συμβατικά και να βιώνουμε έμπρακτα είτε την αποτυχία είτε τα κατορθώματά μας. Είναι πράγματι ένας σπουδαίος δάσκαλος για ένα ιδεαλιστή που ελέγχει αυστηρά τα πάθη του.

Η ενδιαφέρουσα σύγκριση διευρύνει την οπτική πάνω στην προσωπικότητα των δύο ηρώων και εμβαθύνει το θέμα του μυθιστορήματος. Δεν χωράει καμία αμφισβήτηση ότι ο συγγραφέας επαινεί πολύ την φιλοσοφία του Ζορμπά, να αγαπά τη ζωή και να μη φοβάται το θάνατο.

Τι τυχερός ο αφηγητής να ανακαλύπτει τον άνθρωπο που έβρισκε τόσον καιρό —μια ζωντανή καρδιά, ένα ζεστό λαρύγγι, μια ακατέργαστη μεγάλη ψυχή. Από το συνηθισμένο καφενεδάκι στον Πειραιά, ένα ολοκαίνουργιο στάδιο της ζωής του αρχίζει. Με την ελπίδα να γιατρευτεί από τη θεωρητική του αδράνεια, ο αφηγητής επιστρέφει στο γενέθλιο νησί του για να εκμεταλλευτεί ένα λιγνιτωρυχείο και επιδιώκει να αφιερωθεί σε μια εργασία χειρωνακτική. Αλλά δεν τα καταφέρνει γιατί ο Ζορμπάς αναλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας και ο αφηγητής δεν χρειάζεται να ανησυχήσει για τίποτα, βυθισμένος σε διάφορους στοχασμούς όπως τη βουδική συμπόνια. Στην Κρήτη, περνάνε τις πιο ευτυχισμένες στιγμές, κάθε στιγμή που συναναστρέφονται παρουσιάζεται και ένα άνοιγμα του μυστηρίου της ζωής.

Τότε η αναγέννηση του Ζορμπά παίρνει σάρκα και οστά.

l  Η ψυχή της ελευθερίας

Όλοι αναζητούν την ελευθερία ενώ δυσκολεύονται να τη ερμηνεύσουν στην πραγματικότητα. Εδώ ο Ζορμπάς ανάγεται σ’ ένα εξαιρετικό πρότυπο ελευθερίας, αν και υφίσταται υπό το συγκεκριμένο τοπικό και χρονικό φόντο. Πώς αναδεικνύεται αυτή η επιλογή της ελευθερίας;

Πρώτον, η συναισθηματική σχέση μεταξύ του Ζορμπά και του σαντουριού του επιδεικνύει την ατομική αξιοπρέπεια και ελεύθερη διάθεση, όπως φαίνεται στο κείμενο：

--Σ’ αυτά τα πράγματα, πρέπει να ξέρεις, είμαι άνθρωπος.

--Άνθρωπος; Τι θες να πεις;

--Να, λεύτερος.

《Αυτά τα πράγματα》αναφέρονται στο ότι κανείς δεν μπορεί να τον ζορίσει να παίξει σαντούρι όταν δεν έχει κέφι. Αν και το απαιτεί το αφεντικό του, επιμένει στην πίστη του και δεν παραβιάζει τη βούλησή του. Επειδή πιστεύει πως το σαντούρι είναι θεριό, θέλει ελευθερία. Μόλις έχει καλή καρδιά τότε μπορεί να το παίζει.

Ο Ζορμπάς τολμά να πει《όχι》και γνωρίζει την εσωτερική του αίσθηση.

Μέσα σε αυτόν τον ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο, αναγκαζόμαστε να πιάσουμε τις τρέχουσες εξελίξεις ώστε να προλάβουμε το βήμα του. Ο ρυθμός της ζωής μας δεν ρυθμίζεται αυτόματα και η ορμή των κοινωνικών αλλαγών μάς ωθεί μπροστά δίχως να παρατηρούμε τη δική μας θέληση. Παράλληλα, φοβόμαστε να αρνηθούμε τις απαιτήσεις των άλλων, ιδιαίτερα των προϊσταμένων και των φίλων. Φυσικά έχουμε ανησυχίες για το ότι μπορεί να βλάψει τις σχέσεις μας και επιλέγουμε το《ναι》. Ερωτηθείς για τη λύση, ο Ζορμπάς μάλλον ρίχνει φως σ’ αυτό.

Δεύτερον, η ελευθερία βρίσκεται στην απόλαυση κάθε στιγμής. Ο Νίτσε είπε ότι 《Θεωρείται καθεμία μέρα χαμένη, καθώς δεν χορεύουμε τουλάχιστον μια φορά. 》Έτσι κάνει ο Ζορμπάς. Δεν βιώνει ομαλή ζωή. Μπορεί κανείς να διαβάσει τα βάσανά του από το πρόσωπο του που είναι σκαλισμένο, σαρακοφαγωμένο. Ωστόσο, είναι ακόμα δυναμικός και αισιόδοξος και αισθάνεται τη Γη με όλα τα κύτταρα του σώματός του. Καθώς παραπονιόμαστε για τις δυσκολίες και τις αδικίες της μοίρας, σκεφτείτε λίγο τον γερο-εργάτη που ποτέ δε ρίχνει το μπαλάκι στην ζωή. Αφού είναι μάταιο να μελαγχολεί αδιάκοπα για το τετελεσμένο γεγονός και το ενδεχόμενο ατύχημα.

Τρίτον, η ελεύθερη στάση του Ζορμπά φαίνεται στο ότι ζει στην φύση και διατηρεί την περιέργεια για πάντα. Όλα τα βλέπει ο Ζορμπάς, κάθε μέρα, για πρώτη φορά. Γουρλώνει κάθε τόσο τα μάτια, πράγματι, κοιτάζοντας με έκπληξη έναν άνθρωπο, ένα ανθισμένο δέντρο, ένα ποτήρι δροσερό νερό. Πάνω στον Ζορμπά ανανεώνεται η παρθενιά του κόσμου.

Τα χέρια τούτου του φιλελεύθερου ανθρώπου κατέχουν να δουλεύουν τον κασμά και το σαντούρι, χορεύοντας στο τεράστιο διάστημα ευτυχισμένα.

l  Η γνώμη για την κατάσταση γυναικών

Στο γλέντι του μπάρμπα Αναγνώστη, ο οποίος είναι ο δημογέροντας του χωριού, ο αφηγητής παρατηρεί ότι η κυρία Αναγνώσταινα στέκεται και περιμένει διαταγές. Για τον λαό το φαινόμενο είναι συνηθισμένο. Ο αφηγητής όμως, θεωρεί ότι η γυναίκα πρέπει να έχει ίσα δικαιώματα με τον άντρα και θέλει να διαδώσει αυτή την αντίληψη στον λαό. Αντίθετα, ο Ζορμπάς νομίζει πως είναι περιττή η σκέψη και θα προκαλέσει μια σειρά από παρενέργειες.

Στην εποχή μας, μπορεί να καταδικαστεί ως οπισθοδρομική η άποψή του. Αλλά ειλικρινά, αντανακλά την πραγματική σημασία. Ο Ζορμπάς βλέπει την κατάσταση των γυναικών και την αδυναμία για μεταρρύθμιση, επομένως την αποδέχεται και νοιάζεται τις γυναίκες από την δική του πλευρά. Θα θυμώσει όταν συμβεί η τραγωδία της χήρας και θα κλάψει για τις συμφορές των γυναικών.

Καταλαβαίνω ότι κάποιοι μάλλον δυσαρεστούνται από την παράφορη συμπεριφορά του Ζορμπά. Είναι ένα μέρος του σχήματος του ρόλου. Δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση πως ο ρόλος είναι άψογος, η προσωπικότητα αυτή έχει ακόμα ατέλειες. Ο Ζορμπάς ζει με γνώμονα την ιλαρότητα, ωστόσο δεν πληγώνει καμία γυναίκα. Για παράδειγμα, ικανοποιεί τη λαχτάρα για γάμο της μαντάμ Όρτανς και οργανώνει τον ιδανικό γάμο για αυτή.

Ο Ζορμπάς, αγνός και ατόφιος στα αισθήματα, φέρνει πανωλεθρία στους καλόγερους, στον λογιοτατισμό και στη ζωή τής παραίτησης. Χρησιμοποιώντας τα απλούστατα ανθρώπινα λόγια εμπνέει τον διανοούμενο και αποσύρεται από τον κόσμο του δόγματος και βιβλίου, έτσι ώστε ο αφηγητής να αναφωνήσει πως《αυτός βρήκε την αλήθεια, αυτός είναι ο δρόμος.》

l  Η αιωνιότητα και ο θάνατος

Ο θάνατος αποτελεί ένα διαχρονικό θέμα και οι γνώμες πάντα διίστανται.

Οι διαφωνίες παρουσιάζονται όταν συζητά ο Ζορμπάς με έναν «μπαμπόγερο» ενενήντα χρονών που φύτευε μια μυγδαλιά. Ο μπαμπόγερος ενεργεί σαν να ήταν αθάνατος, ενώ ο Ζορμπάς αποκρίνεται ότι ενεργεί σαν να πρόκειται να πεθάνει τη πάσα στιγμή.

Το αθάνατο ον δεν υπάρχει, αλλά κάνει την κάθε στιγμή πολύτιμη. Ο συγγραφέας Μπεργαδής μας ενημερώνει με τον Απόκοπο, πόσο φρικτός είναι ο θάνατος και να μην ζει κανείς στα μετά αλλά να ζει στη ζωή.

Ο Ζορμπάς αντιμετωπίζει τη ζωή ευσεβώς και δεν αναζητά τη λεγομένη αιωνιότητα. Ο καθένας ζει μόνο μια φορά και η τρέχουσα στιγμή είναι μόνιμη. Δεν υποτάσσεται στο φόβο και στην απειλή του θανάτου. Μπροστά στη σορό του νεκρού γιού του, χορεύει συνέχεια. Είναι ο χορός της απελπισίας και της προσευχής. Την τελευταία στιγμή της δικής του ζωής, κοιτάζει πέρα, κατά τα βουνά, γουρλώνει τα μάτια και αρχίζει να γελάει κι ύστερα να χλιμιντρίζει σαν άλογο. Τέτοιος είναι  ο άνθρωπος που δεν φοβάται τον θάνατο και απολαμβάνει τα πλούτη της ζωής χωρίς να χάνει χρόνο.

Ο Καβάφης περιγράφει τον Δημητρίου Σωτήρος που επιδιώκει να γίνει πάλι κράτος δυνατό η Συρία. Διαβάζουμε στο ποίημα：

Και μες στην μαύρη απογοήτευσί του,

ένα μονάχα λογαριάζει πια,

με υπερηφάνειαν· που, κι εν τη αποτυχία του,

την ίδιαν ακατάβλητην ανδρεία στον κόσμο δείχνει.

Αν και ο Ζορμπάς δεν φωνάζει τον πατριωτισμό, έχει κάτι κοινό με τον Δημητρίου Σωτήρος, πάντα δείχνει την ανδραγαθία μπροστά στα χτυπήματα της ζωής.

Κλείνοντας, το συμπέρασμα που βγαίνει είναι: Προετοιμάσου να αποδεχτείς τα χειρότερα αποτελέσματα και πρόσβλεψε στις καλύτερες προσδοκίες. Όλοι μας γνωρίζουμε ότι η ζωή είναι δύσκολη, αλλά εξακολουθούμε να ερωτευόμαστε βαθιά  τη ζωή. Ο θάνατος, η νόσος, η προκατάληψη, η παρανόηση, η διαμαρτυρία, ο καβγάς κλπ, όλα τα δεσμά του κόσμου δεν μπορούν να μας εμποδίσουν. Ακόμα χορεύουμε με πάθος και ομορφιά, πεπεισμένα και όμορφα.

Τελειώνει το βιβλίο και με τη φαντασία μου βλέπω ότι κάτω από το μεγαλοπρεπές ηλιοβασίλεμα στην αμμουδιά του Αιγαίου Πελάγους, ο γερο- Αλέξης Ζορμπάς και ο αφηγητής εξακολουθούν να κουβεντιάζουν, να γελάνε, να τραγουδάνε και να χορεύουν.《Γυναίκα, παιδιά, σκυλιά δεν έχω---θα τρώμε και θα πίνουνε μαζί. Κι ύστερα θα παίζεις σαντούρι.》