Ο Ζορμπάς και ο Κινέζος Ζορμπάς

Ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν Έλληνας συγγραφέας, δημοσιογράφος, πολιτικός, μουσικός, ποιητής και φιλόσοφος, με πλούσιο λογοτεχνικό, ποιητικό και μεταφραστικό έργο. Αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Έλληνες λογοτέχνες και ως ο περισσότερο μεταφρασμένος παγκοσμίως.

Ο Καζαντζάκης ταξίδεψε πολύ στη ζωή του. Στα πολλά ταξίδια που έκανε σε όλον τον κόσμο, γνωρίστηκε με μεγάλες προσωπικότητες της εποχής του. Το 1916, γνώρισε τον Γιώργη Ζορμπά, προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν ένα λιγνιτωρυχείο, στην Πραστοβά της Μάνης. Η συνεργασία του Καζαντζάκη με τον Ζορμπά, είχε διάρκεια περίπου δύο χρόνων (1916 – 1918), τόσο εντυπωσιακή ήταν η φιλία του Καζαντζάκη και του Ζορμπά, ώστε μεταμορφώθηκαν πολύ αργότερα απο ήρωες στο μυθιστόρημα «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά»:

 «Πολλές φορές πεθύμησα να γράψω το βίο και την πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, ενός γέρου εργάτη πού πολύ αγάπησα. ……Όμως, αν ήθελα να ξεχωρίσω ποιοι άνθρωποι άφησαν βαθύτερα τ' αχνάρια τους στην ψυχή μου, ίσως να ξεχώριζα τρεις τέσσερεις: τον 'Όμηρο, τον Μπέρξονα, το Νίτσε και το Ζορμπά. » (Από τον πρόλογο του μυθιστορήματος)

Για τους ξένους, ο Ζορμπάς είναι η πιο αντιπροσωπευτική φιγούρα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Όταν αναφέρεται η σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στην Κίνα, η πρώτη εικόνα που εμφανίζεται στο μυαλό μας είναι ο Ζορμπάς. Έτσι δεν είναι παράξενο που μερικοί πιστεύουν ότι ο χαρακτήρας του Ζορμπά αντιπροσωπεύει τον χαρακτήρα των περισσότερων Ελλήνων.

Ένα σημαντικό γεγονός είναι ότι ο θάνατος του Καζαντζάκη συνδέθηκε με το ταξίδι του στην Κίνα, τον Ιούνιο του 1957, προσκεκλημένος της κινεζικής κυβέρνησης. Επέστρεψε με κλονισμένη την υγεία του προσβληθείς από λευχαιμία και τελικά κατέληξε το 1957. Στο Ηράκλειο, βρίσκεται ο τάφος του με την επιγραφή: «Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβούμαι τίποτα. Είμαι λεύτερος».

Από τον πρόλογο του συγγραφέα στο μυθιστόρημα, ξέρουμε ότι η διάθεση του συγγραφέα προς το θάνατο έχει επηρεαστεί πολύ από την φιγούρα του «Ζορμπά». Αυτό εκφράζεται από την επιγραφή στον τάφο του και είναι ακριβώς ένας άλλος παράγοντας που εντυπωσιάζει τους αναγνώστες, όταν φέρνουν τον συγγραφέα στο μυαλό τους. Όπως είπε στον πρόλογο του μυθιστορήματος «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά»:

«Ο πρώτος στάθηκε για μένα το γαληνό κατάφωτο μάτι -σαν το δίσκο του ήλιου- που φωτίζει με απολυτρωτικιά λάμψη τα πάντα· ……ο Ζορμπάς μ' έμαθε ν' αγαπώ τη ζωή και να μη φοβούμαι το θάνατο.»                                                                                                                     

Δυο πλευρές και η αντίφαση της προσωπικότητας

Στο μυθιστόρημα «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» (ο Γιώργης Ζορμπάς μετονομάζεται σε Αλέξη Ζορμπά) έχουν ήρωες τον συγγραφέα και τον Ζορμπά. Οι δυο τους συναντιούνται στον Πειραιά. Εντυπωσιασμένος από το πάθος και τον αντισυμβατικό χαρακτήρα του Ζορμπά, ο συγγραφέας τον προσλαμβάνει ως επιστάτη.

Στο κορυφαίο αυτό μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, παρουσιάζονται μέσα από τους μυθιστορηματικούς διαλόγους των δύο βασικών χαρακτήρων, όλα τα προβλήματα που έχουν κατά καιρούς απασχολήσει τον συγγραφέα. Σύντομα αποδεικνύεται ότι το λιγνιτωρυχείο ήταν ένα πρόσχημα, ο συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται για κέρδη και επιχειρήσεις, αλλά αναζητεί απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα που τον τυραννούν και δείχνει τη συνεχή προσπάθεια για την τελείωση του ανθρώπου, την ελευθερία, την αξιοπρέπεια, την υπερηφάνεια, αλλά και την άρνησή του.

Προφανώς στο μυθιστόρημα, ο Ζορμπάς και ο συγγραφέας– αποτελούν τις δυο πλευρές της ίδιας προσωπικότητας, με τις αντιφάσεις και τους προβληματισμούς της, η μια βρίσκεται απέναντι στην άλλη. Η λογοκρατία του συγγραφέα, που είναι βαθύς στοχαστής του πνεύματος, της φιλοσοφίας, μορφωμένος και πολυταξιδέμενος, βρίσκεται απέναντι στη θυμοσοφία, την τόλμη και την υπέρβαση της ηθικής του Ζορμπά, που είναι δέσμιος της ίδιας της ζωής, τη ζει στο έπακρο, την απολαμβάνει, τη χαίρεται, τη διεκδικεί.

«Ο Θεός έχει πεθάνει»

Ο Ζορμπάς τελικά είναι μια προσωπικότητα πέραν του καλού και του κακού, που, επηρεασμένη από τη φιλοσοφία του Νίτσε, αντιπροσωπεύει το ιδεώδες του Καζαντζάκη.

«ο Νίτσε με πλούτισε με καινούριες αγωνίες και μ' έμαθε να μετουσιώνω τη δυστυχία, την πίκρα, την αβεβαιότητα σε περηφάνια.» (Από τον πρόλογο του μυθιστορήματος)

Μια πιο αντιπροσωπευτική διάθεση του Νίτσε, είναι ότι «ο Θεός έχει πεθάνει», δηλαδή ο εκμηδενισμός. Όπως επισημαίνει η Ανθούλα  Δανιήλ:

 «Κεντρική ιδέα του συνολικού έργου του Καζαντζάκη είναι ο «ηρωικός μηδενισμός» του, που παίρνει τη μορφή της προσπάθειας και του συνεχούς αγώνα για αξιοπρέπεια και ελευθερία, πράγμα που είναι ο στόχος του κάθε ήρωά του.»

Ο εκμηδενισμός της εποχής του Ζορμπά, είναι η σύγκρουση των παραδοσιακών συνειδήσεων και διαθέσεων, κυρίως είναι η σύγκρουση της θρησκευτικής πίστης με την σύγχρονη ζωή, από τις αλλαγές που φέρνει η βιομηχανία. Ο Ζορμπάς αποτελεί την πλευρά στο μυαλό του συγγραφέα που επηρεάζεται από τον Νίτσε, από την σύγχρονη βιομηχανική ζωή. Και ο συγγραφέας στο μυθιστόρημα συμβολίζει την πλευρά που επηρεάζεται από τις παραδοσιακές απόψεις, από την εκπαίδευσή του.  

Με την δημιουργία του ήρωα «Ζορμπά», ο Καζαντζάκης περιγράφει αυτήν την εποχή, εκφράζει τις διαθέσεις του να αγωνιστεί με τις παραδόσεις.

Η Ελλάδα είναι μια χώρα με μεγάλη ιστορία, είτε στην αρχαία εποχή, είτε στην βυζαντινή εποχή. Αλλά στον μοντερνισμό, στην παγκοσμιοποίηση, η ζωή των ανθρώπων έχει δεχτεί πολλές επιρροές και συγκρούσεις. Έτσι, ο Ζορμπάς, που είναι το ελεύθερο ένστικτο του Έλληνα, γίνεται ένα ριζοσπαστικό σύμβολο που αντιπροσωπεύει την πρόθεση να ελευθερωθεί από την παραδοσιακή αλυσίδα. Επιπροσθέτως, σε μια εποχή που ο Νίτσε δηλώνει «ο θεός έχει πεθάνει» και ζητάνε την ελευθερία, δεν είναι παράξενο ότι το μυθιστόρημα και ο Ζορμπάς γίνονται τόσο δημοφιλή, ιδιαίτερα μετά που μεταφέρονται στον κινηματογράφο.

«Κάτω από κάθε Έλληνα έχει έναν Κινέζο»

Όπως είπε ο Καζαντζάκης, «κάτω από κάθε Έλληνα έχει ένα Κινέζο».

Οι δυο μας λαοί μοιράζονται τόσα πολλά, στην ιστορία μας, στον πολιτισμό μας, στην μοίρα μας και στην λογοτεχνία μας.

Κατά την γνώμη μου, ο Χουά Γιού (余华) είναι ένας ένας Κινέζος συγγραφέας που μοιράζεται το ίδιο ύφος με τα έργα του Καζαντζάκη, ιδιαίτερα με την κεντρική ιδέα του μηδενισμού. Πολλοί ήρωες έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με τον Ζορμπά, παρόλο που δεν υπάρχει φανερή μαρτυρία ότι η συγγραφή του επηρεάζεται από τον Καζαντζάκη. Για παράδειγμα, στο μυθιστόρημα του Χουά Γιού, «Οι αδελφοί». Ο Song Ping, μια φιγούρα σαν τον συγγραφέα στο μυθιστόρημα «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» είναι ο πρωτότοκος της οικογένειας. Ο Li Guang, μια φιγούρα σαν τον Ζορμπά, γίνεται ένα καινούργιο μέλος της οικογένειας μετά το θάνατο του πατέρα του και το γάμο της μητέρας του με τον πατέρα του Song Ping.

Είναι μια ιστορία από την εποχή της πολιτιστικής επανάστασης μέχρι την μεταρρύθμιση και το άνοιγμα της Κίνας προς τη Δύση. Όπως αναφέρονται παραπάνω, ο Song Ping, καλά μορφωμένος, αντιπροσωπεύει την λογοκρατία και τις παραδοσιακές διαθέσεις του συγγραφέα, ζει μια ζωή φτωχώς, αλλά χάνει την δουλειά και ζει στην φτώχια, εξαιτίας του ότι είναι μια εποχή μεταρρύθμισης και δεν ακολουθεί το κύμα της κοινωνίας.

Αντίθετα, ο Li Guang, αντιπροσωπεύει την τόλμη και την υπέρβαση. Χωρίς μεγάλη μόρφωση, ζει ελεύθερα, χωρίς μια σταθερή δουλειά, ακολουθεί το κύμα της κοινωνίας και ασχολείται με τις επιχειρήσεις που του φέρνουν πλούτο.

Στο μυθιστόρημα «Οι αδελφοί», είναι μια εποχή που «το είδωλο έχει πεθάνει», η παράδοση επηρεάζεται και συγκρούεται πολύ με τις αλλαγές της κοινωνίας, δηλαδή μια εποχή μεταξύ της πολιτιστικής επανάστασης και της μεταρρύθμισης της Κίνας.

Ο Song Ping βρίσκεται στην πλευρά της παράδοσης και ο Li Guang είναι στην πλευρά της υπέρβασης, της μεταρρύθμισης. Αυτοί αποτελούν δυο πλευρές του συγγραφέα. Ταυτόχρονα αντιπροσωπεύουν την αντίφαση και τις διαφορετικές απόψεις των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν τις αλλαγές σε μια τέτοια εποχή.

Το τραγικό τέλος του Song Ping, δεν συμβολίζει την αποτυχία των παραδοσιακών απόψεων, αλλά μας παρουσιάζει την σημαντικότητα και σπουδαιότητα να ακολουθήσει κανείς το κύμα της κοινωνίας και να προσαρμοστεί το μυαλό μας όταν αντιμετωπίζει την αλλαγή. Ο Li Guang, που ζει πρωτότυπα και ελεύθερα, κερδίζει τον επιτυχία και τον πλούτο στο τέλος. Αφενός είναι μια φιγούρα με το ένστικτο της ελευθερίας που περιορίζεται από την παράδοση και αφετέρου αποτελεί το άτομο που επηρεάζεται από την δυτική παιδεία, από την παγκοσμιοποίηση και τον μοντερνισμό.

Αν και μετά την επανάσταση του 1911, η Κίνα γίνεται δημοκρατία, και την απελευθέρωση του 1949, λαϊκή δημοκρατία, η πόρτα της Κίνας ανοίγει ολοκληρωτικά και οι Κινέζοι επηρεάζονται από την Δύση εντελώς από το 1978, από την μεταρρύθμιση και το άνοιγμα της χώρας. Η επιτυχία του Li Guang, δηλαδή ο πλούτος του, συμβολίζει την σπουδαιότητα να αλλάξει η σκέψη μας σε μια καινούρια εποχή, συμβολίζει την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά. ( Όπως ο Ζορμπάς φανερώνει τον στόχο των Ελλήνων να ελευθερωθεί η πνευματική ζωή τους.)

Η λογοτεχνία κατάγεται από την ζωή

Συμπερασματικά, η λογοτεχνία κατάγεται από την ζωή, από την πραγματικότητα.

Χωρίς ουσιαστική ζωή, χάνει την πηγή της. Επιπροσθέτως, η λογοτεχνία υπερβαίνει την αληθινή ζωή, που επηρεάζει την διάθεση των ανθρώπων και τον πολιτισμό. Όλοι οι επιρροές της αποτελούν την έννοια της ύπαρξής της. Από την λογοτεχνία, βρίσκουμε ότι ο Ζορμπάς δε ζει μόνο στην Ελλάδα αλλά ζει και στην Κίνα.