Ήταν η πρώτη φορά που πάτησα το πόδι μου στο ελληνικό έδαφος. Με χαρά αποχαιρέτησα το μικρό αεροδρόμιο «Νίκος Καζαντζάκης» και έφυγα βιαστικά για να προλάβω το λεωφορείο προς το Ρέθυμνο. Εκεί βρισκόταν ο προορισμός μου, το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Τότε, δηλαδή δύο χρόνια πριν, ήξερα μόνο ότι ο Καζαντζάκης είναι ένας σημαντικός συγγραφέας που έφτασε κοντά στο να κερδίσει το Βραβείο Νόμπελ. Όσο για την Κρήτη, ένα εύφορο νησί που δημιούργησε τον υπέροχο Μινωικό πολιτισμό. Αφού έφτασα στο Ρέθυμνο, πήρα ένα ταξί για να πάω στην Εστία. Όπως είναι συνηθισμένο στην Κρήτη, ο ταξιτζής ήταν πολύ φιλόξενος και με ρώτησε την καταγωγή μου. Του απάντησα χαμηλόφωνα “Κίνα”. Ξαφνικά έδειξε μεγάλο ενθουσιασμό επαναλαμβάνοντας “Α, Τσίνα, Τσίνα”. Αυτή η σκηνή αποτελεί την πρώτη μου εντύπωση για τους Κρητικούς.

Το 1204 μ.Χ., ως αποτέλεσμα της Δ' Σταυροφορίας, η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Φράγκων και η Κρήτη πουλήθηκε στους Βενετούς. Κατά τη διάρκεια της Βενετικής κατοχής, η Κρήτη σταδιακά μπήκε στη δυτική Ευρώπη και άκμαζαν ο πολιτισμός, η εκπαίδευση και το εμπόριο. Δυστυχώς, η Υψηλή Πύλη λαχταρά τα πλούτη και τη στρατηγική θέση του νησιού. Το 1645 μ.Χ. έπεσαν τα Χανιά και τον επόμενο χρόνο έπεσε το Ρέθυμνο. Μετά την μακρόχρονη πολιορκία που κράτησε εικοσιένα χρόνια, τελικά το 1669 μ.Χ. το μεγάλο Κάστρο παραδόθηκε στους Τούρκους. Η Τουρκοκρατία επικρατεί.

Στην εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η θρησκευτική πολιτική είναι πιο φιλική από τους Φράγκους, ενώ υπάρχουν και απάνθρωπες τακτικές, όπως το Παιδομάζωμα και οι Γενίτσαροι. Αλλά γενικά η σχέση μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων είναι χαλαρή. Ζουν μαζί σε ένα χωριό και εκτιμούν τη θρησκεία, τον πολιτισμό και τα έθιμα αμοιβαία. Στο μυθιστόρημα, ο Καπετάν Μιχάλης και ο Νουρήμπεης είναι εκπρόσωποι Ελλήνων και Τούρκων. Πριν από το διχασμό, αν και ο ένας είναι Χριστιανός και ο άλλος είναι μουσουλμάνος, γίνονται κολλητοί αδερφοποιτοί. Όπως λέει και ένα παλιό κινέζικο ρητό “Οι ήρωες αγαπάνε ο ένας τον άλλον”. Επιπλέον, ο ηλικιωμένος Τούρκος Σελήμ αγάς διατηρεί φιλική σχέση με τις Ελληνίδες γυναίκες. Όταν μαζεύονται οι γυναίκες για κουβέντα, συμμετάσχει και αυτός. Συνήθως οι Ελληνίδες προσφέρουν φαγητά σε αυτόν τον καημένο γέρο. Και στην ταινία Πολίτικη Κουζίνα, που πάλι συνυπάρχουν Έλληνες και Τούρκοι, η αγάπη μεταξύ των δύο μικρών παιδιών ξεπερνάει τα φυλετικά όρια.

Στην Ευρώπη, μετά τη Συνθήκη της Βεστφαλίας του 1648, τα εθνικά κράτη σταδιακά αποτελούν την κεντρική ροή του κόσμου. Το έθνος γίνεται μια έννοια της κοινοτικής ταυτότητας. Η πηγή της μπορεί να προέρχεται από ένα κοινό πολιτισμό, μια κοινή εθνοτική ομάδα ή ένα κοινό πολιτικό σύστημα. Ο στόχος των εθνικών κρατών είναι να εξασφαλίσει την επιβίωση του έθνους, να διατηρήσουν την ταυτότητα, να παράσχει μια γεωγραφική περιοχή ασφαλείας. Ενάμιση αιώνα αργότερα, η Γαλλική Επανάσταση σπρώχνει τον εθνικισμό στην κορυφή (στην έκθεσή μου θεωρώ τον εθνικισμό ως μια λέξη με ουδέτερη σημασία). Ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Έρνεστ Γκέλνερ επισημαίνει ότι “Ο εθνικισμός δεν είναι η αφύπνιση της εθνικής αυτογνωσίας. Με τη φαντασία επινοεί το έθνος όπου πραγματικά δεν υπάρχει”.Το πιο κατάλληλο παράδειγμα είναι η ΠΓΔΜ. Επιπροσθέτως, η Ελλάδα δεν ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Είναι ένας λαός του οποίου οι πρόγονοι δημιούργησαν τον υπέροχο Αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό. Χάρις στις συνεισφορές των πλούσιων Ελλήνων εμπόρων και των φιλόλογων, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, με κύριο όπλο του την ελληνική τυπογραφία, μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό. Αναπτύχθηκε έντονη πνευματική δραστηριότητα γύρω από θεμελιώδεις ιδέες όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη, με αντικειμενικό σκοπό τον φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων, ώστε αυτοί να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους. Ο Κοσμάς, γιος του Μανούσακα και ανιψιός του καπετάν Μιχάλη, είναι ένας από αυτούς και σπουδάζει στη Γαλλία. Στο μυθιστόρημα, ο Καζαντζάκης αναφέρει ένα στίχο από τον διάσημο πατριωτικό ύμνο “Θούριο” του Ρήγα Φεραίου: “Κάλλιο είναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά φυλακή”. Το ποίημα δεν εμψυχώνει μόνο τους Έλληνες κατοίκους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και τους υπόλοιπους λαούς της Βαλκανικής Χερσονήσου που βρίσκονται κάτω από τον τουρκικό ζυγό και υποφέρουν από τις εχθρικές του διαθέσεις.

Εκείνη την εποχή, η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρίσκεται στην περίοδο της παρακμής. Αν και ήταν μια τεράστια πολεμική μηχανή, όταν η Υψηλή Πύλη σταματάει την επέκταση, τα εσωτερικά προβλήματα θα εμφανιστούν. Ένας Γάλλος ταξιδιώτης εξιστόρησε την όψη της Κρήτης εκείνο τον καιρό: “Είναι ερείπιο της πόλης. Το εμπόριο εγκαταλείφθηκε και η οικονομία περιορίζεται στη γεωργία και στην κτηνοτροφία. Κυριαρχούν οι σκληρές συνθήκες διαβίωσης, η βαριά φορολογία και η κοινωνική καταπίεση.” Τότε ο ελληνικός εθνικισμός είχε σχηματιστεί σε πολλά μέρη. Η καινούργια εθνικότητα των Ελλήνων αντικατέστησε την παλιά ταυτότητα των Ρωμαίων. Το νέο εθνικό κράτος βρισκόταν στη διαδικασία σχηματισμού. Ο Γάλλος συγγραφέας Βίκτωρ Ουγκώ περιέγραψε τα εξής: “Γιατί επαναστάτησε η Κρήτη; Γιατί ο Θεός την έφτιαξε ομορφότερη απ’ όλες τις χώρες του κόσμου και οι Τούρκοι την κατάντησαν πιο δύστυχη απ’ όλες. Γιατί έχει καρπούς και γεννήματα αλλά δεν έχει εμπόριο. Γιατί έχει πολιτείες χωρίς δρόμους, χωριά χωρίς στράτες, λιμάνια χωρίς ταρσανάδες, ποτάμια χωρίς γεφύρια, παιδιά χωρίς σχολεία, γιατί έχει δικαιώματα χωρίς νόμους, έχει ήλιο αλλά δεν φωτίζεται .”

Η Κρήτη δεν ξεχνάει πως ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος Ε΄ απαγχονίστηκε μπροστά στην πόρτα του Πατριαρχείου. Η Κρήτη δεν ξεχνάει την Σφαγή της Χίου και την Καταστροφή των Ψαρών. Η Κρήτη δεν ξεχνάει τι συνέβη στη Μονή Αρκαδίου στις 9 Νοεμβρίου 1866.Έχω πάει στη Μονή Αρκαδίου στη σχολική εκδρομή του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι ένα πολύ ωραίο μέρος με αρμονία, το οποίο μας κάνει να νιώθουμε τη γαλήνη και προκαλεί τον προβληματισμό της ζωής. Περιβάλλεται από τα τείχη και στο κέντρο της μονής βρίσκεται η μοναδική και πανέμορφη εκκλησία η οποία χτίστηκε την τελευταία περίοδο της Βενετοκρατίας. Μπήκα μέσα στην τραγική μπαρουταποθήκη που δεν έχει στέγη. Συγκινητική είναι η επιγραφή εκεί ακόμα και σήμερα:  “Αυτή η φλόγα π’ άναψε μέσα εδώ στη κρύπτη και απάκρου σ΄ άκρο φώτισε τη δοξασμένη Κρήτη, ήτανε φλόγα του θεού μέσα εις την οποία Κρήτες ολοκαυτώθηκαν για την Ελευθερία”. Στη σελίδα 74 του βιβλίου, για πρώτη φορά εμφανίζεται το εθνικό ρητό “Ελευθερία ή Θάνατος”. Πραγματικά, η κατάσταση της Κρήτης ήταν πιο δύσκολη και σκληρή σε σύγκριση με το νεογέννητο ελληνικό κράτος στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ωστόσο, η επανάσταση δεν σταματάει ποτέ. Κάθε φορά που ξεσπάει η Κρητική Επανάσταση, ο Σουλτάνος ουρλιάζει “Ανταρσία!”. Οι Φράγκοι φωνάζουν “Αυθάδεια!”. Η φτωχή και αδύνατη Ελλάδα τρέμει και παρακαλεί “Υπομονή, φρονιμάδα, μη με βάλετε στα αίματα!”. Στη σελίδα 86, μπορούμε να φανταστούμε την σκηνή που ο Μούρτζουφλος χτυπάει τρεις καμπάνες. Στη μέση είναι ο Άγιος Μηνάς, ο προστάτης του Μεγάλου Κάστρου. Δεξιά του είναι η Ελευθερία και αριστερά του είναι ο θανάτος. Οι τρεις φωνές ισοδυναμούν με τη φωνή της Κρήτης. Βγαίνουν από την παλιά εκκλησία του Χάνδακα και πηγαίνουν στο Ρέθμνο, στα Χανιά, στο Ελαφονήσι, στα Σφακιά, στην Αγία Γαλήνη, στην Ιεράπετρα, στη Σητεία, στον Άγιο Νικόλαο. Θέλω να πω ότι η πιο συγκινητική και εντυπωσιακή σκηνή για μένα δεν είναι το μαρτύριο του Καπετάν Μιχάλη, του Κοσμά και άλλων Κρητικών, αλλά η έξοχη εικόνα της Σταύρωσης. Δεν είναι σταυρωμένος ο Χριστός, είναι μια γυναίκα ντυμένη με φισεκλίκια και ασημένιες κουμπούρες. Είναι η Κρήτη η ίδια.“Ο σταυρός είναι καρφωμένος σε σωρούς κρανία και κόκαλα, ο ουρανός από πάνω είναι γεμάτος μαύρα σύννεφα και μια αστραπή στο βάθος, δεξιά, φωτίζει ένα μοναστήρι. Κοιτάχτε το καμπαναριό του, τον ανεμόμυλο απόξω, τον τρούλο του, τους πυργοδεμένους τοίχους τριγύρα, είναι το Αρκάδι.” Η Κρήτη είναι καρφωμένη πάνω στο σταυρό και τα αίματά της τρέχουν. Κάτω από τον σταυρό στέκονται δύο καπετάνιοι, ένας γέρος και ένας νέος, με τις φεσάρες. Με την υπομονή και την επιμονή, οι Κρητικοί περιμένουν την μέρα της απελευθέρωσης. Περιμένουν την στιγμή να φωνάξουν “Κρήτη Ανέστη!”.

Μέχρι τώρα έχω πει πολλά πράγματα για το νησί της Κρήτης. Άραγε ποιοι είναι οι Κρητικοί; Στο μυθιστόρημα ο Καζαντζάκης αφηγείται την όψη τους: “Οι Χανιώτες για τ’άρματα, οι Ρεθυμνιώτες για τα γράμματα, οι Καστρινοί για το ποτήρι.” Κατά τη γνώμη μου, οι Κρητικοί είναι αυτά τα αγόρια στην παράσταση τα οποία φοράνε σαρίκια και στιβάνια με μαυρομάνικα στη μέση. Οι Κρητικοί είναι οι ηλικιωμένοι που κάθονται στα μαγαζιά γύρω από το παλιό λιμάνι των Χανιών πίνοντας ελληνικό καφέ και μιλώντας την κρητική διάλεκτο. Είναι αυτοί που τρελαίνονται για τσικουδιά και τραγουδάνε “Γεια σου χαρά σου Βενετιά”. Και ο ήρωας Καπετάν Μιχάλης είναι ένας τυπικός Κρητικός εκείνης της εποχής. Μου φαίνεται πολύ παράξενος και εντυπωσιακός. Είναι ένας άγριος και ανυπότακτος πολεμιστής. Έχει ορκιστεί να είναι μαυροντυμένος, αξύριστος, αγέλαστος μέχρι να ελευθερωθεί η Κρήτη. Καταλαβαίνει καλά τι νόημα έχουν οι πόλεμοι, οι σφαγές, η ελευθερία και η Ελλάδα. Όμως όταν συνάντησε την Εμινέ την γυναίκα του Νουρήμπεη, ένας δαίμονας τον κυριεύει. Όταν ξεσπάει η επανάσταση, οι Τούρκοι πολιορκούν το μοναστήρι. Ακούει ότι οι Τούρκοι πιάζουν την Εμινέ. Εκείνο το βράδυ φεύγει από το μέτωπο του μοναστηρίου και την σώζει. Δυστυχώς πέφτει το μοναστήρι στα χέρια των Τούρκων. Νιώθει την ντροπή και το έγκλημά του και πηγαίνει να σκοτώσει την Εμινέ. Τελικά ο Καπετάν Μιχάλης και ο ανιψιός του, Κοσμάς, πέφτουν νεκροί στην τελευταία επίθεση των Τούρκων. Αφενός, είναι αυθεντικός πατριώτης. Αγαπάει την Κρήτη και θεωρεί την απελευθέρωση της Κρήτης ως δική του ευθύνη. Όπως ο πατέρας του ο Γερο-Σήφακας είπε στον Θρασάκι: “εκτός από την δική του δουλειά, ένας Κρητικός πρέπει να σκεφτεί την Κρήτη.”   Αν και η επανάσταση πρόκειται να σβήσει, αν και βρίσκεται σε απελπιστική θέση, συνεχίζει να παλεύει με τους εχθρούς. Είναι τίμιος και θυσιάζει τον εαυτό του στην ελευθερία. Αφετέρου, η δολοφονία μιας γυναίκας είναι βάρβαρη και άδικη πράξη. Δεν είναι τέλειος ήρωας. Είναι κρητικός ήρωας.

Στο τέλος, θέλω να βάλω τον ρομαντισμό στην άκρη και να δω τα πράγματα με ρεαλισμό. Η επανάσταση έχει την ιδεολογία της στην οποία στηρίζεται. Πράγματι, η κρητική επανάσταση και η επανάσταση του 1821 είναι το αποτέλεσμα του εθνικισμού. Αν και η Υψηλή Πύλη παραχώρησε το Χάτι Σερίφ, το οποίο εξασφάλιζε απόλυτη θρησκευτική ελευθερία σε όλους του υπηκόους, ανεξαρτήτως θρησκεύματος και ήθελε να δημιουργήσει μια καινούργια εθνική ταυτότητα, δηλαδή όλοι οι υπήκοοι να είναι Οθωμανοί, τελικά απέτυχε η μεταρρύθμιση σε εκείνη την εποχή που κυριαρχεί ο εθνικισμός. Ο ελληνικός εθνικισμός έφερε μεν την ανεξαρτησία της Ελλάδας, την ένωση της Κρήτης και την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, αλλά προκάλεσε και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Εξαιτίας του εθνικισμού, υπάρχουν ακόμα πολλά προβλήματα τα Βαλκάνια και στη Μέση Ανατολή μέχρι σήμερα. Η εποχή έχει αλλάξει. Η ειρήνη και η αρμονία είναι το κοινό θέμα του σύγχρονου κόσμου. Τουλάχιστον, έχουμε την Κρήτη.

Θα ήθελα να κλείσω την έκθεση με ένα προσαρμοσμένο ποίημα από τον Γ. Σεφέρη:

Είτε βραδιάζει

είτε φέγγει

μένει όμορφη

η Κρήτη